Makaleler
Meful ve meful çeşitleri
Meful, failin yaptığı işten etkilenen kelime veya kelimelere denir. Meful sadece bir kelime olarak gelebileceği gibi birden fazla kelime olarak da gelebilir, cümle olarak da gelebilir.
Meful çeşitleri şöyledir: 1- Mefulün bih 2- Mefulün mutlak 3- Mefulün lieclih 4- Mefulün fih 5- Mefulün meah. Şimdi sırayla bu mef’ul çeşitlerini tanıyalım.
1-MEFULÜN BİH: Failin yaptığı işten doğrudan etkilenen; olayın, üzerinde meydana geldiği ögedir. Eğer harf-i cersiz olarak gelirse mefulün bih sarih olur. Eğer harf-i cerli gelirse mefulün bih gayri sarih olur. Mefulün bih sarih “açık meful” demektir. Çünkü nasb alametini açıkça alır. Türkçedeki karşılığı düz tümleçtir. Mefulün bih gayr-i sarih ise “açık olmayan mefulün bih “anlamına gelir. Çünkü harf-i cerden dolayı açıkça nasb alametini alamaz. Mefulün bih alan fiil müteaddi fiildir. Mefulün bih almayan fiil ise lazım fiildir.
2-MEFULÜN MUTLAK: Fiil cümlesinin fiilinin mastarı olarak gelen meful çeşididir. Mefulün mutlak ya tekit yani kuvvetlendirme için gelir. Ya çeşit bildirmek için gelir. Ya da sayı bildirmek için gelir. Tekid durumundaki mefulün mutlak, fiil cümlesinin fiilinin mastarı olarak gelir ve müfred-nekre olur. Türkçede “muhakkak, gerçekten, çok, iyice, öyle…” anlamlarına gelir. Çeşit için kullanılan mefulün mutlakta fiilin mastarı ya bir isim tamlaması ya da sıfat tamlaması şeklinde gelir. Türkçeye “… gibi, şeklinde, tıpkı” diye tercüme edilir. Sayı bildirmek için kullanılan mefulün mutlakta fiilin mastarı فَعْلَةٌ vezninde gelir. Sayı bildirdiği için müsenna ya da cemi yapılabilir. Bir sayı ile birlikte gelebilir.
3- MEFULÜN LİECLİH: Fiil cümlesinde fiilin oluş sebebini bildirmek için gelen meful çeşididir. Başka bir ifadeyle, mefulün lieclih: “Niçin” sorusuna cevap veren meful çeşididir. Genellikle açık bir mastar olarak gelir.
4- MEFULÜN FİH: Yer ve zaman bildiren meful demektir. “Nerede?” ve “Ne zaman?” sorularına cevap verir. Zarflar, isim cümlesinde haber; fiil cümlesinde mefulün fih olurlar.
5- MEFULÜN MEAH: Beraberlik bildiren meful demektir. Failin mefulle birlikte hareket ettiğini, aynı şeyi yaptığını gösterir. Mefulün meahın başında vav ( وَ ) bulunur. Bu vav ( وَ ) atıf harfi olan vav değildir. Bu vav ( وَ ), “beraber” manasındaki مَعَ anlamına gelen bir vav ( وَ ) dır. Buna “vavü-l meiyye”denir. Ayrıca çoğu zaman mefulün meah ile fail aynı cinsten değildir.
Ek Bilgi 1:
1- MUTLAK MEFUL المَفْعُولُ المُطْلَقُ
Mutlak meful, fiilden sonra, fiilin manasını kuvvetlendirmek,çeşidini bildirmek ve sayısını bildirmek için gelen, o fiille aynı kökten bir masdardır.
İnceleyecek olursak:
a) Kuvvetlendirmek için - Fiilin masdarı tekrar edilir.
كَسَرَ الوَلَدُ الزُّجَاجَ كَسْرًا Çocuk bir camı kırdı ki!
Manayı daha da kuvvetlendirmek (tekid) için, masdar bir daha tekrar edilir.
إِذَا دُكَّتِ الأَرْضُ دَكًَّا دَكًّا Dünya, ezilip paramparça olduğu zaman.
b) Çeşit bildirmek için –
ضَرَبَهُ ضَرْبَ الظَّالِمِ Onu, zalimin döğdüğü gibi döğdü.
c) Sayı belirtmek için أَكَلَ المَرِيضُ أَكْلَةً Hasta bir defa yemek yedi.
2- MEFULUN BİH المَفْعُولُ بِهِ
Failin işlediği işten etkilenen isme mefulun bih denir. Fiil, mefulun bih'ten önce doğrudan doğruya, kendisi gelmişse, yani, fiille meful arasında cer harfi yoksa, böyle mefule sarih mefulun bih denir:
اِشْتَرَيْتُ قَلَمًا Bir kalem satın aldım.
قَرَأْنَا الكِتَابَKitabı okuduk.
cümlelerindeki قَلَمًا ve الكِتَابَ isimleri, sarih mefullerdir.
Bazı fiiller de, mefullerine, ancak cer harfi ile tesir ederler. Böyle, önünde cer harfi bulunan mefulun bih'e de gayri sarih mefulun bih denir:
غَضِبَ عَلَى صَاحِبِهِ Arkadaşına kızdı
Bazı fiiller iki meful alırlar:
أَعْطَيْتَ الفَقِيرَ صَدَقَةً Fakire sadaka verdin.
3- EL MEFULUN LİECLİHİ
Bir fiilin ne diye olduğunu, sebebini bildiren mansup mastara المَفْعُولُ لِأَجْلِهِ (المَفْعُُولُ لَهُ، المَفْعُولُ مِنْ اَجْلِهِ)م denir. Bu meful, لِمَ (niçin?) sorusuna cevap teşkil eder:
Örnekler:
نَصُومُ إِطَاعَةً لِلَّهِ Allah'ın emrine uyalım diye oruç tutarız.
4- EL MEFULU FİHİ
El Mefulu fihi, fiilin işlendiği yeri veya zamanı bildiren isimdir.Yani zaman ve mekan zarfıdır.
دَخَلَتِ القَافِلَةُ المَدِينَةَ لَيْلاً Kervan, şehre geceleyin girdi.
وَقَفَ اللِّصُّ أَمَامَ البَابِ Hırsız kapının önünde durdu.
5- EL MEFULU MAAHU المَفْعُولُ مَعَهُ
El mefulu maah, beraberlik bildiren isimdir. Maiyyet vavı وَاوُ المَعِيَّةِ 'ından sonra gelir, mansuptur:
خَلِيلاً جَلَسْتُ فِي المَقْهَى وَ Halil ile birlikte kahvede oturdu