Makaleler

İsm-i zaman ve mekan

İsm- i zaman: Fiilin yapıldığı zamanı bildirir.

İsm-i mekân: Fiilin yapıldığı yeri bildirir.

Hem ism-i zaman hem de ism-i mekân fiilden türer. Sülâsi fiillerin ism-i zaman ve ism-i mekânları için iki vezin vardır:

1. vezin: ( مَفْعَلٌ ) veznidir. Sülâsi fiilin muzarisinde aynel fiil fethalı ya da dammeli olursa bu vezin kullanılır. Örnekler:

مَلْعَبٌ	يَلْعَبُ	لَعِبَ
Oyun zamanı, oyun yeri	Oynuyor, oynar	Oynadı
مَخْرَجٌ	يَخْرُجُ	خَرَجَ
Çıkış zamanı, çıkış yeri	Çıkar, çıkıyor	Çıktı

2. vezin: (مَفْعِلٌ ) veznidir. Sülâsi fiilin muzarisinde aynel fiil kesreli olursa bu vezin kullanılır. Örnekler:

مَجْلِسٌ	يَجْلِسُ	جَلَسَ
Oturma zamanı, oturma yeri	Oturuyor, oturur	Oturdu
مَوْصِلٌ	يَصِلُ	وَصَلَ
Ulaşma zamanı, ulaşma yeri	Ulaşır, ulaşıyor	Ulaştı

Rubâi mücerred ve mezid fiillerin ism-i zaman ve mekânları:

Rubâi mücerred ve mezid fiillerde ism-i zaman ve ism-i mekân, fiilin ism-i mefulüyle aynıdır. Örnekler:

İSM-İ ZAMAN VE MEKÂN	İSM-İ MEF’UL	MUZARİ	FİİL
مُكْرَمٌ	مُكْرَمٌ	يُكْرِمُ	أَكْرَمَ
İkram zamanı, ikram yeri	İkram edilmiş	İkram eder	İkram etti
مُسْتَخْرَجٌ	مُسْتَخْرَجٌ	يَسْتَخْرِجُ	اِسْتَخْرَجَ
Çıkartma zamanı, çıkartma yeri	Çıkartılmış	Çıkartıyor	Çıkardı

NOT: İsm-i meful ile ismi zaman ve mekânın karıştırılmaması için ism-i zamanın ve mekânın sonuna genelde bir (فِيهِ ) takısı eklenir. Mesela: مُكْرَمٌ فِيهِ denilir. Kelimenin sonundaki (فِيهِ ) takısıyla bu kelimenin ism-i me’ul değil; ism-i zaman ve mekân olduğu anlaşılır.

Ek Bilgi 1:

İSM-İ ZAMAN VE İSM-İ MEKÂN

Eylemin soyut anlamına ilaveten meydana geliş zamanını ve yerini belirtmek için türetilen isimlerdir. Kısaca söylemek gerekirse ism-i zaman/ism-i mekân eylemin soyut anlamı, zamanını ve yerini belirten isimlere denir.

İsm-i zaman ve ism-i mekânın ifade ettiği anlamı başka sözcüklerle de anlatmak mümkündür. Ancak ism-i zaman ve ism-i mekânın en belirgin özelliği, birkaç sözcükle ifade edilebilen anlamı tek başına ifade edebilmesidir.

I- Sülâsî Mücerred Fiillerin İsm-i Zaman ve İsm-i Mekân Kalıpları

Sülâsî mücerred fiillerin ism-i zaman ve ism-i mekânlarının iki ortak kalıbı vardır. Bu iki kalıbın ortak özelliği, her ikisinde de kök/asıl harflerin başına fethalı bir mîm getirilerek bunu takip eden birinci asıl harfin sâkin kılınmasıdır. Farkı ise âyne’l-fiilinin/ikinci asıl harfinin fethalı veya kesre olmasıdır.

1. مَفْعَل Kalıbı: Bu kalıpta görüldüğü gibi, ilk harf zammeli mîm, kök kelimenin ayne’l-fiili (veya sondan bir önceki harf) fethadır.

A. Sülâsî sahih fiillerde: Muzâri kipinin ayne’l-fiilinin/ikinci asıl harfinin harekesi zamme veya fetha ise, ism-i zaman ve ism-i mekânı bu kalıptan gelir.