Makaleler

İsm-i alet: Eylemin yapıldığı fiilden türeyen ve o iş için kullanılan aleti gösteren isimdir.

Mesela: “Ütüledi” fiilinden türeyen “ütü” ism-i alettir. “Süpürdü” fiilinden türeyen “süpürge” ism-i alettir.  “Açtı” fiilinden türeyen “açacak” veya “anahtar” da ism-i alettir. Demek, ism-i alet, eylemin yapıldığı fiilden türeyen ve o iş için kullanılan aleti gösteren isimdir.

İsm-i alet için belirlenmiş üç vezin vardır. Ancak biz, istediğimiz fiili herhangi bir vezne sokarak ism-i alet yapamayız. Sadece gördüğümüzde tanırız. Dolayısıyla ism-i alet için belirli kalıplar olmasına rağmen semâidirler. İsm-i alet müteaddi fiilden yapılır ve şu vezinler kullanılır:

1. Vezin:   مِفْعَالٌveznidir. Mesela:  فَتَحَ “Açtı” manasındadır.   مِفْتَاحٌise “Açacak, anahtar” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَالٌ vezninden gelmiştir.

Yine  حَرَثَ “Sürdü” manasındadır.   مِحْرَاثٌ  ise “Saban” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَالٌ vezninden gelmiştir.

2. Vezin:   مِفْعَلٌ veznidir. Mesela:   غَزَلَ“Yün eğirdi” manasındadır.   مِغْزَلٌ ise “Yün eğirme aleti” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلٌ  vezninden gelmiştir.

بَرَدَ “Törpüledi” manasındadır.   مِبْرَدٌ  ise “Törpü” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet مِفْعَلٌ  vezninden gelmiştir.

Bir örnek daha verelim:  قَصَّ “Kesti” manasındadır.   مِقَصٌّ ise “Makas” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i aletمِفْعَلٌ  vezninden gelmiştir.

3. Vezin:   مِفْعَلَةٌveznidir. Mesela:   كَنَسَ“Süpürdü” manasındadır.   مَكْنَسَةٌ ise “Süpürge” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.

سَطَرَ “Çizdi” manasındadır.    مِسْطَرَةٌ ise “Cetvel” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.

كَوَى “Ütüledi” manasındadır.  مِكْوَاتٌ   ise “Ütü” manasına gelir. Gördüğünüz gibi, ism-i alet  مِفْعَلَةٌ vezninden gelmiştir.

Ayrıca bu üç vezinden birine girmeyip, ism-i alet olan isimler de vardır. Mesela:  فَأْسٌ “Balta” ;  ثَلاَّجَةٌ “Buzdolabı” ; قَلَمٌ   “Kalem” ; اِبْرَةٌ  “İğne” ; غَسَّالَةٌ   “Çamaşır makinesi” gibi isimler üç vezinden birine girmeyip ism-i alet olan isimlerdendir.