MEF’ÛLÜN FÎH (ZARFLAR)

Fiilin işlendiği zamanı ve mekanı bildiren mansûb isme mef’ûlün fîh denir. “Ne zaman” ve “nerede”  sorusuna cevap verirler.

Fiilin ne zaman işlendiğini gösteren mef’ûlün fîh zaman zarfı, nerede işlendiğini gösteren mef’ûlün fih de mekan zarfıdır. Herhangi bir zarftan sonra gelen isim daima mecrûr olur. Çünkü zarflar muzaf, sonraki isimler de muzafun ileyhtir.

Zaman ve Mekan Zarfları şu kısımlara ayrılırlar:

1- Mutasarrıf Zarflar:

Bazen zarf yerini tutan kelimeler cümlede zarf olmadan da kullanılabilirler. Bunlar mutasarrıf zarflardır. O zaman mef’ûlu fih olmazlar ve cümle içindeki yerine göre, cümlenin asli unsurlarından biri olarak (mübtedâ, haber, ya da fâil gibi) i’rab (hareke) alırlar. Bu zarflardan bazıları şunlardır:

Burada يَوْمُ kelimesi fâil olup zamme ile merfûdur.

Burada اَلشَّرْقُ kelimesi mübtedâ olup zamme ile merfûdur.

2-Mutasarrıf Olmayan Zarflar:

Bazı zarflar vardır ki cümle içinde sadece zarf olarak kullanılır ve cümlenin diğer unsurlarından olmazlar. Bunlar da mutasarrıf olmayan zarflardır. Cümlenin neresinde bulunurlarsa bulunsunlar daima zarfiyetten dolayı mansûb olurlar. Bu zarflardan bazıları şunlardır:

كَسَرَ خاَلِدٌ فِي تِلْكَ الْمَعْرَكَةِ نَحْوَ سَبْعَةِ سُيُوفٍ.

Halit o savaşta yaklaşık yedi kılıç kırdı.

Bu zarflar;

a) Ya kendilerinden önce geçen fiilin zaman ve mekanını bildirdiklerinde mef’ûl-i fîh olurlar:

Burada (فَوْقَ) mekan zarfı mef’ûlü fîh olub fetha ile mansûbtur.

b)Ya da bir mübtedâya haber veyahut bir kelimeye sıfat olurlar:

Burada تَحْتَ ve عِنْدَ mekan zarfları zarfiyet dolayısıyla mansûbtur[5].

 Önemli Not: Ancak bu zarflar (مِنْ) harf-i ceri ile mecrûr olurlar:

Zarfların Diğer Özellikleri:

* ماَ harfi bazı zarflara bitişebilir. Ancak bu ماَ zâidedir (hiçbir iş görmez). Zarfa etki etmez ve onu iş yapmaktan alıkoymaz. Yani bu zarflar mansûb olmaya ve kendisinden sonra gelen isim ise muzafun ileyh ve mecrûr olmaya devam eder. (ماَ)nın bitiştiği zarflar genelde şunlardır:

(دُونَ) kelimesi mansûb bir zarftır. ماَ zâidedir (تَأْخِيرٍ) muzafun ileyh ve kesre ile mecrûrdur[6].

*Zaman ve mekâna muzaf olan sayılar, işaret isimleri ve sıfatlar mefûlün fîh olarak mansûb okunur:

*Zaman ve mekân zarflarına muzaf olan (بَعْضُ)ve (كُلُّ) kelimeleri de mef’ûlün fih olur:

*Mevsûf zaman ve mekân zarfı olursa, hazfedildiğinde sıfatı onun yerine mef’ûl-i fîh olur:

* (قَبْلَ) ve (بَعْدَ) zarflarının özellikleri:

a) (قَبْلَ) ve (بَعْدَ) başlarına harf-i cer gelmeksizin muzaf olduklarında mansûbdurlar.

b) Muzaf olup başlarına harf-i cer geldiğinde mecrûr olurlar

c) Fiile doğrudan doğruya değil (أَنْ) ile bağlanırlar ve cümleye muzâf olduklarında cümlenin başında (أَنْ) bulunur:

d) (قَبْلَ) ve (بَعْدَ)’nin muzâfun ileyhi hazfedilince zamme üzere mebnî olur.

Kur’ân-ı Kerîm’de (مِنْ قَبْلُ) ve (مِنْ بَعْدُ) şeklinde kullanılışı yaygındır.

* (يَوْمَ) ve (حِينَ) kelimeleri cümleye muzâf olduklarında başlarına (أَنْ) gelmez:

*Mef’ûl-i fih fiilin önünde gelebilir[7]:

MEBNÎ ZARFLAR

Mebnî zarflar 17 tane olup 6 tanesi mekân zarfı, 10 tanesi zaman zarfı, bir tanesi de hem mekân hem de zaman zarfı olarak kullanılır. Mebnî oldukları için mahallen mansûbturlar:

a) Mebnî mekân zarfları:

Cümleye muzaf olan mebnî mekân zarfıdır. Bu cümle isim ya da fiil cümlesi olabilir. Genellikle fiil cümlesi olur. Sonu zamme üzre mebnî olduğundan mahallen mansûb sayılır.

Not: (حَيْثُ) Başka anlamlara da gelebilir:

        (بِحَيْثُ) …şekilde

       (مِنْ حَيْثُ) ..bakımından, yönden

b) Mebnî zaman zarfları:

Not: (إِذاَ) nın iki kullanılışı daha vardır:

a) Bazen şart anlamı ifade etmeyip yalnız zaman anlamı ifade eder. Şart olmaktan çıktıkları için bu türlerden sonra iki fiil gelmez. Yalnız bir fiil bulunur. Bu da genellikle yeminden sonra gelişindedir:

b) Müfâcee (sürpriz) edatı olur, “bir de ne göreyim, bir de baktım ki” şeklinde tercüme edilir.

وَاذْكُرُوا إِذْ كُنْتُمْ قَليِلاً فَكَثَّرَكُمْ...

Hatırlayın ki vaktiyle pek az idiniz (Allah) sizi çoğalttı (A’râf 86) .

Çoğu zaman tercümede hatalar yapılabilen bir edat olduğu için إِذْ edatını ayrıntılı işlemekte yarar vardır:

a) (إِذْ) den sonra mâzî fiil gelmişse tercüme edilirken “hani (hatırla)+ mişli geçmişin hikayesi[9] şeklinde yapılır:

b) (إِذْ) den sonra muzâri fiil gelmişse şimdiki zamanın hikayesi şeklinde çevrilir:

c) (إِذْ) den sonra isim cümlesi gelmişse cümlede fiil olmadığı için sadece “idi” kelimesiyle çevrilir.

  (إِذْ) edatının diğer özellikleri:

*(إِذْ) şu kelimelere muzâfun ileyh olarak da gelir:

يَفْرَحُ المْؤُْمِنوُنَ بِنَصْرِ اللَّه.ِ  يَوْمَئِذٍ وَ

O gün mü'minler Allah'ın yardımıyla sevinirler (Rum 4-5) .

* (إِذْ) Gelecek zaman zarfı olur:

* (إِذْ) (..den, ..den dolayı, için, çünkü anlamında)  sebep bildirir:

* (إِذْ) (..aniden , ansızın, bir de baktım ki, bir de ne görelim anlamında) müfâcee (sürpriz) edatı olur. Genellikle ondan önce (بَيْناَ-بَيْنَماَ) (..iken) kelimeleri bulunur.

*Bazen (إِذاَ) nın kısaltılmışı şeklinde kullanılır. Cümleye muzaf olduğu için (..ğı) şeklinde tercüme edilir.

c) Hem zaman hem mekân için kullanılan mebnî zarf:

Cümle Bağlamada Kullanılan Bazı Edatlar :

وَ أَوْحَيْناَ إِلَى موُسىَ أَنِ اِضْرِبْ بِعَصاَكَ الْبَحْرَ.

Musa'ya değneğini denize vur diye vahyettik (Şuara 63) .

أَشاَرَ الضاَّبِطُ أَنِ اهْجُموُا.

Subay saldırın diye işaret etti.

ماَ Edatının Kullanılışları:

ماَ + mâzî fiil ...dığı sürece, ...dıkça

ماَ لَمْ + meczûm muzâri fiil  .....mediği sürece, ...medikçe

مِثْلَماَ ..gibi

ماَ edatı bazen de isimlerin sonuna ilâve edilerek ismin belirsizliği arttırılır: